پرتو خرد

استاد ابراهیمــی دینانــی، ســرآمـد سهروردی پژوهان معاصر است ودر توجه به اندیشه های سهروردی، در كارنامه ایشان ویژگی هایی هست كه در مقایسه با نمونه های آن بی نظیر است.

توجه به نوشته ها و آثار سهروردی در ایران معاصر، تفاوت های عمده ای با رویكرد قدما دارد. آنها در بررسی اندیشه های سهروردی وحدت نظر قابل تأملی داشته اند كه این شاخصه در نوشته های آنها پیداست. برای مثال شهرزوری و قطب الدین شیرازی در شرح یكی از مهم ترین نوشته های سهروردی به نام «حكمت الاشراق» وحدت رویه ای مشابه دارند؛ به گونه ای كه هردوی آنها سهروردی را حكیم، عارف و منطقی می دانند. صرف نظر از اینكه چنین توجهی به سهروردی در آثار این دو شارح بزرگ، شباهت ها و تفاوت های بسیار دارد اما آنچه در این باره و در این نوشته مورد توجه است، این است كه قدما در معرفی اندیشه و شخصیت سهروردی از یك شاخصه استفاده می كرده اند و آن این بوده كه او را حكیم و عارف و منطقی می دانستند.

در بررسی های سهروردی پژوهی معاصر، وحدت رویه قدما در نظر به سهروردی از میان رفته است. امروزه دوستداران اندیشه سهروردی از چند منظر تخصصی به او نگاه كرده و تنها از همان منظر سعی در اثبات شاخصه اصلی اندیشه او دارند.

به طور كلی 3 روش مهم در توجه به سهروردی هست كه تفصیل هر یك از آنها نیاز به نوشته ای جداگانه دارد اما به اجمال می توان گفت كه این روش ها عبارتند از:

1 - سهروردی یكی از فیلسوفان و حكیمان بزرگ مسلمان است و می توان او را مؤسس دومین حوزه فلسفی در اسلام با عنوان «حكمت اشراق» نامید.

2 - سهروردی یكی از منطق دانان بزرگ عهد اسلامی است كه توانسته حكمت اشراق خود را بر اساس همان منطق استوار كند. ابداع های او و نیز نقد به نظام منطقی ارسطو توانسته از وی چهره ای قابل توجه در منطق ارائه كند.

3 سهروردی، صوفی و عارف بوده و آنچه به عنوان حكمت و فلسفه در اندیشه او دیده می شود، ناظر به تهذیب و مراقبت های صوفیانه وی است و در حقیقت، كلمه اشراق مسبوق به گونه ای خاص از عرفان و تصوف نزد سهروردی است. اینكه وی در سلسله معنوی خود از بزرگان صوفیه یاد می كند، دلیل اثبات این مدعاست.

همان گونه كه مطرح شد نقد و بررسی این 3 منظر و نمایندگان آنها در این مختصر نمی گنجد، اما انگیزه طرح این 3 دیدگاه آن است كه جایگاه توجه استاد ابراهیمی دینانی به سهروردی از میان این دیدگاه ها نشان داده شود. نگاه عمده در آثار ایشان در حقیقت همان نگاه نخست در 3 منظری است كه برشمردیم. ایشان سهروردی را با استناد به گفته خود او «احیاگركننده حكمت» می داند. حكمت اشراقی در این توصیف همان خمیره ازلی است كه مراتب آن ذیل نور بیان شده است. در حقیقت، سخن استاد ابراهیمی دینانی ناظر به نقش بسیار مهم سهروردی در تاریخ فلسفه است و در این نقش، او به خوبی توانسته به ابعاد مختلف معنای حكمت بپردازد و از این روست كه می توان او را از میان 3 گزینه مذكور، تنها فیلسوف دانست؛ فیلسوفی كه در نوع تفكر خود توانسته به ساحت منطق و تصوف نیز توجه كند. استاد ابراهیمی دینانی، سهروردی را فیلسوف نور می داند و اینكه فلسفه او بر این اساس استوار بوده است. سهروردی در این منظر جامع تعلیمات ابن سینا و فارابی است و در سنت تفكر آنها می اندیشد. او برای نیل به این كمال در سنت فلسفی خویش به میزان درست از نادرست نایل شده است.

آنچه در اینجا مهم است، بیان مختصات رویكرد استاد ابراهیمی دینانی به سهروردی است. ایشان مقالات بسیار زیادی درباره سهروردی نوشته اند و سال هاست كه متون او را درس می دهند و نوشته عمده ایشان درباره سهروردی كتاب «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی» است. درمجموع این نوشته ها سهروردی، فیلسوف دانسته شده است و بیش از همه به نقد و بررسی اندیشه های فلسفی او توجه می شود. در این بررسی ها آنچه بیش از همه مورد نظر واقع می شود، این است كه سهروردی اگرچه شارح و مفسر سنت فكری مشائیان مسلمان و در رأس آنها ابن سیناست اما او را خالی از ابداع فلسفی ندانسته و معتقد است كه برای تأسیس حكمت اشراقی خود نیاز به ابداع فلسفی داشته است؛ بنابراین در این نوشته، سهروردی نه تنها فیلسوف بلكه «فیلسوف مؤسس» دانسته شده و در این تأسیس، بسیاری از مسائل فلسفی نقد و بررسی شده است.

به نظر استاد ابراهیمی دینانی در اندیشه های سهروردی یك اصل مسلم قابل توجه بوده و آن این است كه اگر سهروردی بدون شاخصه های اصلی - كه در اندیشه او را سراغ داریم - بررسی شود، دیگر نمی توان او در مقام تفكر و اندیشه دارای سخنی تازه دانست؛ یعنی با قراردادن او در سلك تصوف در واقع او را در سلسله نسب معنوی قرار داده ایم كه در این جعل، مقام تفكر فلسفی اش را از وی گرفته ایم. بنابراین حكمت و فلسفه، اساس اندیشه سهروردی محسوب شده و از این حیث، می توان گفت نوشته های استاد ابراهیمی دینانی بر این محور استوار بوده و این تمایل را نشان می دهد. با وجود این، اگر این معنا پذیرفته شود، باید دید چگونه می توان این نوع نگاه را در سهروردی پژوهی معاصر، سرآمد دانست.

در وضعیت كنونی این نوع پژوهش، غلبه اصلی با بررسی های فلسفی اندیشه سهروردی است. غربیان كمتر تمایل به تفسیر و تحقیق اندیشه های سهروردی نشان داده و بیشتر تمایل داشته اند كه او را عارف یا صوفی بدانند. در ایران از گذشته تا كنون غالب توجه به سهروردی گونه ای فلسفی بوده است. اگرچه این تمایل گاه شدت و ضعف داشته اما همواره كانون توجه بوده و در میان معاصران از استادان فلسفه، تنها استاد ابراهیمی دینانی در این حوزه صاحب نظر است. ایشان در نوشته های خود به صورت متن محور، اندیشه های سهروردی را تفسیر كرده اند. ابتدا قسمتی از یكی از آثار سهروردی آمده و سپس آن را شرح و توضیح داده اند. نقطه اوج این نوشته ها در كتاب «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی» است كه در این ایام به چاپ هفتم رسیده است. این نوشته یكی از مهم ترین نوشته هایی است كه درباره سهروردی نوشته شده و بحث و بررسی آن فرصت جداگانه ای می طلبد اما در این مختصر باید گفت كه روش تالیف این نوشته بر اساس همان شیوه مرضی متن محوری است كه در نوشته های استاد ابراهیمی دینانی مشهود است. چاپ جدید این نوشته - كه با حروف نگاری و ویرایش جدید توام است - فرصت مطالعه بیشتری را به خواننده برای آشنایی بیشتر با سهروردی می دهد.

در پایان، فهرستی از مقالات استاد ابراهیمی دینانی جهت اطلاع بیشتر خوانندگان از كوشش های ایشان در معرفی سهروردی تقدیم می شود:

1 - «حكمت اشراق1»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، 1385، صص258-237.

2 - «حكمت اشراق1»، عقلانیت و معنویت، تهران، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1383، ص105.

3 - «حكمت اشراق2»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، 1385، صص270-259.

4 - «حكمت اشراق2»، عقلانیت و معنویت، تهران، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1383، صص147-133.

5 - «خمیره ازلی یا حكمت جاویدان از نظر سهروردی»، مجموعه مقالات همایش نقد تجدد از دیدگاه سنت گرایان معاصر، تهران، دانشگاه تهران و موسسه تحقیقات و علوم انسانی، 1382، صص21-17.

6 - «خمیره ازلی یا حكمت جاویدان از نظر سهروردی»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، 1385، صص 275-271.

7 - «خمیره ازلی یا حكمت جاویدان از نظر سهروردی»، خرد جاودان، تهران، 1382، صص21-17.

8 - «خودآگاهی محصول صور خودآگاهی نیست»، منتخبی از مقالات فارسی درباره شیخ اشراق سهروردی، به اهتمام حسن سیدعرب، تهران، شفیعی، 1378، صص174-153.

9 - «خویشاوندی معنوی نیچه و سهروردی»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، 1385، صص 288-276.

10 - «خویشاوندی معنوی نیچه و سهروردی»، در شناخت نیچه، به كوشش حامد فولادوند، تهران، مهر نادر، 1384، صص 91-81.

11 - «سهروردی؛ فیلسوف ایرانی اسلامی»، روزنامه همشهری، شماره 3133 (دوشنبه، بیستم مرداد 1382)، ص6.

12 - «سهروردی و انكار صفات حقیقیه خداوند»، نیایش فیلسوف، مشهد، دانشگاه علوم رضوی، 1377، صص 406-401.

13 - «سهروردی و انكار صفات حقیقیه خداوند»، یادنامه خاتمی (مجموعه مقالات بزرگداشت حاج سید روح الله خاتمی)، به كوشش محمد تقی فاضل میبدی، قم، موسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)، 1376، صص 337-334.

14 - «سهروردی و انكار صفات حقیقیه خداوند»، نامه سهروردی (مجموعه مقالات)، به كوشش علی اصغر محمدخانی و حسن سید عرب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382، صص16-11.

15 - «عقل مطرود»، روزنامه همشهری شماره3122 (چهارشنبه، هشتم مرداد 1382)، صص13 و 18.

16 - «عقل مطرود»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، 1385، صص299-289.

17 - «فلسفه اشراق یا هزاره گرایی» ماجرای فكر فلسفی در جهان اسلام، ج2، تهران، طرح نو، 1377، صص377-364.

18 - «فلسفه نوری سهروردی»، پرتو خرد، ویراسته حسن سید عرب، تهران، مهر نیوشا، 1385،صص236-227.

19 - «فلسفه نوری سهروردی»، مقدمه نور در حكمت سهروردی، تالیف سیما نوربخش، تهران، محبی، 1383، صص20-11.

20 - «نور یا وجود»، ماجرای فكر فلسفی در جهان اسلام، ج3، تهران، طرح نو ،1382، صص152-129.